محدث قمی در سال 1294 ه. ق (1254 ه. ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. پدرش محمدرضا، کاسبی متدین و آگاه به احکام دین مبین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به ایشان رجوع می کردند .
جلد دوم مفاتیح الجنان
در 21 تیر 1387 آیت‌الله جوادی آملی، پیشنهاد نگارش جلد دوم از مفاتیح‌الجنان را ارایه کرد. او گفته است:
ما جلد دوّم مفاتیح الجنان را لازم داریم، ولی نوشته نشده است! مفاتیح‌الجنان یک جلد است خدا غریق رحمت کند محدّث قمی و سائرین را. این یک بخش‌های عبادات و اذکار و زیارات و اینهاست. امّا دین تنها اینها نیست!
چه قدر روایات هست که درختکاری چه قدر فضیلت دارد، آبیاری چه قدر فضیلت دارد، تمیز کردن کوچه‌ها چه قدر فضیلت دارد؛ وقتی داری می‌روی اگر دیدی یک تیغی، یک خاری، یک سنگی سر راهت است؛ پا شو، بردار، کنار بگذار. اینقدر روایات داریم که مربوط به آداب زندگی ماست.
جلد دوّم مفاتیح الجنان جایش خالی است که ان‌شاءالله یک عده‌ای باید بنویسند تا معلوم بشود دین تنها این نیست که ما زیارت بکنیم و ذکری بگوییم .
تأکید وی در نگارش جلد دوم «مفاتیح‌الجنان»، بیشتر بر روایاتی است که به رفتارهای فرهنگی ـ اجتماعی مسلمانان، و حوزه اخلاق و حقوق اجتماعی مربوط می‌شود و به همین خاطر نام «مفاتیح‌الحیات» را برای آن مناسب دانسته‌است.
کتابی برای همه زندگی
تا آنجا که به شیعیان این عصر و زمان مربوط می‌شود، کتاب مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی اثری است که از ویژگی‌های هر دو رویکرد عامیانه و عالمانه به دین‌داری برخوردار است. این کتاب از یک سو متضمن رویکردی ملموس و عینی به دین و اشکال گوناگون یادآوری پیام آن در زندگی است و از سوی دیگر نگاهی آسیب‌شناسانه به رفتار و باورهای رایج دینی دارد و اساساً به عنوان نسخه‌ای اصیل و تحقیقی در رابطه با دعاها و مناسک مذهبی به مخاطبان خود ارائه شده است.
با این وجود، این تنها ویژگی مفاتیح الجنان نیست که باعث شده در گوشه هر سجاده نماز و یا در هر قفسه‌ای که در اماکن مذهبی قرار گرفته با قرآن همنشین باشد؛ به‌نظر می‌رسد آنچه سبب شده تا این کتاب از اقبال چشم‌گیری در میان مخاطبان خاص و عام برخوردار باشد، پردازش محتوای آن در قالب ساختار خاصی است که به باورها و رفتارهای مسلمانان شیعی عینیت می‌بخشد و باعث می‌شود معنویت برخاسته از آموزه‌های پیامبر و اهل بیت او در سرتاسر زندگی شیعیان حضور داشته باشد.
جلد دوّم مفاتیح الجنان جایش خالی است که ان‌شاءالله یک عده‌ای باید بنویسند تا معلوم بشود دین تنها این نیست که ما زیارت بکنیم و ذکری بگوییم .
مؤلف مفاتیح الجنان ـ چه خود از اهمیت آنچه انجام داده باخبر بوده و یا نسبت به آن غافل باشد ـ به خوبی از عهده کشف و صورت‌بندی ابعاد مکانی، زمانی و عددی سنت‌ها و آثار شفاهی امامان شیعه برآمده و بر همین اساس، کتاب خود را در سه بخش کلی دعاهای روزانه، اعمال سنه و زیارات ترتیب داده است.
در واقع مفاتیح الجنان مبتنی بر مسئله ذکر و ضرورت یادآوری حضور همیشگی خداوند در زندگی شکل گرفته و به مثابه مجموعه‌ای قلمداد می‌شود که توانسته است این ضرورت را به آسان‌ترین شکل ممکن برای همه انسان‌هایی که خود را محتاج آن می‌دانند ممکن سازد. از این رو شیخ عباس قمی به تدارک اثری نائل آمده که برای همه شیعیان و برای همه ابعاد زندگی معنوی آنها مفید خواهد بود.
در این میان، مفاتیح الجنان آکنده از ابعاد مکانی، زمانی و عددی است که زندگی انسان را به حیات قدسی اولیای خداوند پیوند می‌زند.
بخش قابل‌توجهی از محتوای مفاتیح الجنان به «زیارات و آنچه مناسب آن است» اختصاص یافته است. زیارت، با درنظرگرفتن مفهوم آن در نزد شیعیان، به مواجهه انسان با اولیای الاهی در ظرف مکانی و یا مواقع زمانی خاص اطلاق می‌شود که معمولاً با آداب و مراتب از پیش تعیین شده‌ای همراه است.
ورود و خروج به مکان زیارت و یا زمانی که محمل انجام آن است، طبق قواعدى مقدس و مشخص صورت مىگیرد چرا که گذار از قلمرو عرفی به قلمروی مقدس مستلزم آمادگی خاصی است که از طریق اجراى مناسکی مشخص تحصیل می‌گردد؛ هرچند این مناسک و شعائر نه فقط در هنگام مواجهه با قدیسان که در زمان عبور از منطقه‌ای در سرزمین زندگی همچون کودکی و ورود به منطقه‌ای دیگر در آن همچون بزرگسالی ـ و در شمار مکلفان درآمدن ـ نیز کاربرد دارد.
در متن زیارت‌نامه‌هایی که مفاتیح الجنان در خود جای داده است، شیعیان علاوه بر آشنایی با مناسک و آدابی که شایسته حضور در بارگاه قدسی معصومین است، نسبت به ابعاد شخصیت کسی که به ملاقات او رفته‌اند نیز معرفت می‌یابند و از طریق تکرار گزاره‌های اعتقادی در خلال زیارت باورهای دینی خود را تعمیق می‌بخشند. بدین‌ترتیب معنویت از طریق مکان و فضایی که به واسطه آن مکان تداعی می‌گردد به زائر منتقل شده و احساس تقدس ناشی از قرارگرفتن در مکانی مقدس و برآوردن مناسک و آداب شایسته آن در آدمی ایجاد می‌گردد.
بخش دیگری از محتوای مفاتیح الجنان به اعمال سنه (در اعمال ماه‌های سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماه‌های رومی) مربوط می‌شود. این دعاها و عبادات که در تناسب با زمان‌هایی که در طول یک‌سال تجربه می‌شوند معنا می‌یابند، در واقع عکس‌العمل انسان دین‌باور به تحولات طبیعت محسوب شده و پرده از رفتار مقدس آدمی در برابر طبیعت و رخدادهایی که در سپهر دین به وقوع پیوسته‌اند، برمی‌دارند.
این اعمال مقدس که با دقت زیاد به زمان‌هاى خاص و فصل‌هاى معین اختصاص یافته‌اند، می‌بایست در زمان خود و به شکلی مشخص به جاى آورده شوند و اساساً همین بعد زمانی است که نیروى مقدس آنها را تضمین می‌کند.
در واقع با انجام این رفتار دینی که با گذار از یک مرحله و ورود به مرحله دیگر زمانی توام می‌شود، زندگی بشری از فضای روزمره و سیر یکنواخت وقایع آن بیرون کشیده شده و به سپهر قدسی نزدیک می‌گردد. از طریق انجام این مناسک، هر مرحله از حیات سالیانه انسان مهر و نشان دینى خاصى پیدا مىکند و معناى ویژهاى به دست مىآورد. بدین ترتیب، در جریان قرائت دعاها و انجام عبادات مربوط به هر ماه از سال، معنویت از طریق قرارگرفتن در زمانی خاص و تقدس بخشیدن به آن به آدمی منتقل می‌گردد.
در متن زیارت‌نامه‌هایی که مفاتیح الجنان در خود جای داده است، شیعیان علاوه بر آشنایی با مناسک و آدابی که شایسته حضور در بارگاه قدسی معصومین است، نسبت به ابعاد شخصیت کسی که به ملاقات او رفته‌اند نیز معرفت می‌یابند و از طریق تکرار گزاره‌های اعتقادی در خلال زیارت باورهای دینی خود را تعمیق می‌بخشند. بدین‌ترتیب معنویت از طریق مکان و فضایی که به واسطه آن مکان تداعی می‌گردد به زائر منتقل شده و احساس تقدس ناشی از قرارگرفتن در مکانی مقدس و برآوردن مناسک و آداب شایسته آن در آدمی ایجاد می‌گردد.
همچنین، جزء دیگری از محتوای مفاتیح الجنان به دعاهای روزانه (در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعیه مشهوره و مناجات خمس عشره و غیرها) اختصاص یافته و به مجموعه اذکار و عباداتی مربوط می‌شود که در بازه زمانی روزانه و هفتگی کاربرد دارند.
با وجود ویژگی‌های فرمی خاصی که محتوای کتاب مفاتیح الجنان را دربرگرفته است، بدون شک می‌توان آن را به‌مثابه دایره‌المعارفی معنوی در سبک زندگی دینی قلمداد کرد که به خوبی از عهده براورده ساختن نیاز معنوی انسان‌ها در جهت تحصیل امر مقدس و تدارک تجربه قدسی برآمده است.
آیا آنچه در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، معتبر است؟
دعا وسیله اى خاص براى ارتباط با خداوند و توکّل به خدا و دستیابى به آرامش روانى در مقابل سختیها است. هیچ کس معتقد نیست که براى آسایش دنیوى به جاى تلاش فقط باید دعا خواند. براى رفع تشنگى باید آب آشامید و براى رفع گرسنگى باید غذا خورد و... و براى به دست آوردن آنها باید تلاش کرد. براى تحمّل دردها و منحرف نشدن از راه ثواب در کوران سختیها نیز باید با خدا انس گرفت و یکى از راه هاى انس، دعا است. خداوند به فضل خویش از لغزش هاى قابل آمرزش مى گذرد، ولى از گناه شرک، تباه کردن حق مردم - هر قدر هم دعا بخوانیم - نمى گذرد.
براى رسیدن به مقام آمرزش باید از شرک به توحید سیر کرد، حقّ مردم را پرداخت و آن گاه به خدا روى آورد. خداوند نیز به لطف خود از لغزش ها خواهد گذشت. این از نظر اصل حکمت دعا و نیایش; امّا اینکه محتواى مفاتیح معتبر است، از آنجا که مرحوم حاج شیخ عبّاس قمى از محدّثین بنام و از خبرگان این فن به حساب مى آید باید گفت مطالب نقل شده در مفاتیح معتبر است و اگر هم نباشد قاعده اى کلّى وجود دارد و آن اینکه آنچه مربوط به مستحبّات مى شود و از نظر صحّت سند صد در صد مورد اعتماد نباشد مى توان آن را به قصد رجاء و اینکه این عمل انشاء الله مورد رضایت خداوند است به جا آورد.
منابع :
سایت مطهر
همشهری آیه، مرداد 1390، صفحه 24
اخذ: تبیان
